1-Tanımlar: 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununun 3 üncü maddesinde tanımları yapılmıştır. Buna göre;

Aday Çırak: Çıraklığa başlama yaşını doldurmamış ve çıraklık döneminden önce kendisine işyeri ortamı tanıtılan, sanat ve mesleğinin ön bilgileri verilen kişiyi;

Çırak: Çıraklık sözleşmesi esaslarına göre bir meslek alanında mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını iş içerisinde geliştirilen kişiyi;

Öğrenci: İşletmelerde, mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarında örgün eğitim görenleri;

Kalfa: Bir mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını kazanmış ve bu meslekle ilgili iş ve işlemleri ustanın gözetimi altında kabul edilebilir standartlarda yapabilen kişiyi;

Usta: Bir mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını kazanmış ve bunları mal ve hizmet üretiminde iş hayatınca kabul edilebilecek standartlarda uygulayabilen; üretimi planlayabilen; üretim sırasında karşılaşılabilecek problemleri çözümleyebilen; düşüncelerini yazılı, sözlü ve resim ile açıklayabilen; üretimle ilgili pratik hesaplamaları yapabilen kişiyi;

Usta öğretici: Ustalık yeterliğini kazanmış; aday çırak, çırak, kalfa ile mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumları öğrencilerinin işyerindeki eğitiminden sorumlu; mesleki eğitim tekniklerini bilen ve uygulayan kişiyi;

İşletmelerde Mesleki Eğitim: Mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumları öğrencilerinin beceri eğitimlerini işletmelerde, teorik eğitimlerini ise mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarında veya işletme veya kurumlarca tesis edilen eğitim birimlerinde yaptıkları eğitim uygulamalarını;

Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumları: Mesleki ve teknik eğitim alanında, diplomaya götüren orta öğretim kurumları ve mesleki ve teknik eğitim yapan yükseköğretim kurumları ile belge ve sertifika programlarının uygulandığı her tür ve derecedeki örgün ve yaygın eğitim-öğretim kurumlarını;

ifade eder.

Not: Aşağıdaki yazının bazı kısımları güncelliğini yitirmiş olup, Çırak-Stajyer-Kursiyer-Bursiyer ve Öğrencilerin Sigortalılık İşlemleri başlıklı yazıda daha güncel bilgiler yer almaktadır.

2- Sosyal Güvenlik Reformu İle Gelen Değişiklikler:

2.1-Daha önceki uygulamaya göre, 3568 sayılı Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebecilik Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanununa göre staj yapanlar dışında stajyerler sigortalı sayılmıyordu. Yeni dönemde artık bütün stajyerler sigortalı sayılacak ve haklarında iş kazası ve meslek hastalığı sigortası hükümleri uygulanacaktır.

2.2-Daha önceki uygulamaya göre, kursiyerler sigortalı sayılmamaktaydı. Yeni uygulamaya göre; Türkiye İş Kurumunun kursuna katılan kursiyerler de sigortalı olacak ve bunlar hakkında iş kazası ve meslek hastalığı sigortası hükümleri uygulanacaktır.

3- Aday Çırak ve Çıraklar:

a- Genel Açıklama:

Aday çırak ve çıraklar öğrenci statüsünde olup, öğrencilik haklarından yararlanır. Bunlar işyerinde çalışan işçi sayısına dahil edilmezler.

İlköğretim okulunu bitirmiş olanlar, bir mesleğe hazırlık amacı ile çıraklık dönemine kadar işyerlerinde aday çırak olarak eğitilebilirler.

Çırak olabilmek için ise;

• 14 yaşını doldurmuş, 19 yaşından gün almamış olmak.

• En az ilköğretim okulu mezunu olmak.

• Bünyesi ve sağlık durumu gireceği mesleğin gerektirdiği işleri yapmaya uygun olmak.

gerekir.

Ancak, 19 yaşından gün almış olanlardan daha önce çıraklık eğitiminden geçmemiş olanlar, yaşlarına ve eğitim seviyelerine uygun olarak düzenlenecek mesleki eğitim programlarına göre çıraklık eğitimine alınabilir.

b- Sözleşme Yapma Zorunluluğu:

3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu kapsamında bulunan il ve mesleklerde faaliyet gösteren iş yerleri, Milli Eğitim Bakanlığınca tespit edilecek illerde ve meslek dallarında 19 yaşından gün almamış kişileri çıraklık sözleşmesi yapmadan çalıştıramazlar. Mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarının örgün eğitim programlarından mezun olanlar ve kalfalık belgesi sahipleri bu hükmün dışında tutulur. İşyeri sahibi, aday çırağı ve çırağı çalıştırmaya başlamadan önce bunların velisi veya vasisi veya reşit ise kendisi ile yazılı çıraklık sözleşmesi yapmak zorundadır.

c- Usta Öğretici Bulundurma Şartı:

Aday çırak ve çırak almak için işyerinde usta öğretici bulunması şarttır.

d- Aday Çırak ve Çırakların Sigortalılığı:

Aday çırak ve çıraklar 5510 sayılı Kanunun 5 inci maddesi b bendine göre, 4/a kapsamında sigortalı sayılırlar ve bunlar hakkında sadece iş kazası ve meslek hastalığı ile hastalık sigortası hükümleri uygulanır. Bunlardan bakmakla yükümlü olunan kişi durumunda olmayanlar (anne veya babasının bakmakla yükümlü olduğu kişi durumunda olmayanlar), hakkında ayrıca genel sağlık sigortası hükümleri de uygulanır, yani bunların genel sağlık sigortasından da yararlanırlar.

İşletmelerde çalıştırılan aday çırak ve çıraklarla ilgili olarak, çıraklık eğitimi merkezleri ve beceri eğitimi yaptıran meslek ve teknik lise müdürlükleri ile işverenler arasında matbu sözleşmenin imzalanmış olması halinde bunları çalıştıran işverenlerin, Sosyal Güvenlik Kurumuna herhangi bir bildirimde bulunmalarına gerek kalmamakta, çünkü aday çırak ve çırakların sigorta primleri, sözleşmenin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren aday çıraklık veya çıraklık süresinin sona ermesi veya sözleşmenin iptaline kadar Milli Eğitim Bakanlığı tarafından ödenmektedir. Bunlar hakkında sadece yukarıda belirtilen kısa vadeli sigorta kolları hükümleri uygulanır.

Ancak çırak oldukları belirtilmekle birlikte, çıraklık sözleşmesi bulunmayan veya herhangi bir çıraklık okuluna gitmeyen 15-18 yaş arasındaki çalışanlar ile çıraklık süresi sonunda kalfalık belgesi alamayan çalışanların, sigortalılığın diğer koşullarını da taşımaları halinde tüm sigorta kollarına tabi olarak işverence Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmeleri gerekir.

4- İşletmelerde Beceri Eğitimi Gören Meslek ve Teknik Lise Öğrencileri:

3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununun 18 inci maddesi uyarınca; 10 ve daha fazla personel çalıştıran işletmeler, çalıştırdıkları personel sayısının yüzde beşinden az, yüzde onundan fazla olmamak üzere mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumu öğrencilerine beceri eğitim yaptırmak zorundadırlar. Öğrenci sayısının tespitinde kesirler tama iblağ edilir, yani kesirler tam olarak dikkate alınır. Bunların sigortalılık durumları da aynen çıraklarda olduğu gibidir. İşletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler de 5510 sayılı Kanunun 5 inci maddesi b bendine göre, 4/a kapsamında sigortalı sayılırlar ve bunlar hakkında da çıraklarda olduğu gibi sadece iş kazası ve meslek hastalığı ile hastalık sigortası hükümleri uygulanır. Bunlardan bakmakla yükümlü olunan kişi durumunda olmayanlar (anne veya babasının bakmakla yükümlü olduğu kişi durumunda olmayanlar), hakkında ayrıca genel sağlık sigortası hükümleri de uygulanır, yani bunların genel sağlık sigortasından da yararlanırlar. Beceri eğitimi yaptıran meslek ve teknik lise müdürlükleri ile işverenler arasında matbu sözleşmenin imzalanmış olması halinde bunları çalıştıran işverenlerin, Sosyal Güvenlik Kurumuna herhangi bir bildirimde bulunmalarına gerek kalmamaktadır.

5- Stajyer Öğrenciler:

Bunlar gördükleri eğitim gereği uygulamalı öğrenim yapmaları zorunlu bulunan öğrencilerdir.

Bir öğrencinin stajyer sayılabilmesi için eğitim yaptığı kurumun statüsünde mecburi staj şartı bulunması ve okul tarafından bir işyerine uygulamalı eğitimini yapmak üzere belirli bir süre gönderilmesi gerekmektedir.

5510 sayılı Kanunun 5 inci maddesi b bendine göre, meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında staja tabi tutulan öğrenciler 4/a kapsamında sigortalı sayılırlar ve bunlar hakkında ise sadece iş kazası ve meslek hastalığı sigortası hükümleri uygulanır.

Öte yandan; sosyal güvenlik reformundan önce ise stajyer öğrenciler sigortalı sayılmamakta, sadece bunlar staj süresinden sonrasına taşan çalışma sürelerinde sigortalı sayılmakta ve işverence sigortalı olarak Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmeleri gerekmekteydi. Konunun tek istisnası ise 3568 sayılı Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebecilik Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanununa göre staj yapanlardı. Bunların, meslek mensubunun yanındaki çalışmalarının hizmet akdine dayandığı kabul edilmekte, bunların sigortalı olarak Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmeleri gerekmekteydi. Tabii bunlar için aynı uygulama yeni dönemde de devam etmektedir.

6- Kursiyerler:

5510 sayılı Kanunun 5 inci maddesi e bendine uyarınca; Türkiye İş Kurumu tarafından düzenlenen meslek edindirme, geliştirme ve değiştirme eğitimine katılan kursiyerler, 4/a kapsamında sigortalı sayılırlar ve bunlar hakkında iş kazası ve meslek hastalığı sigortası hükümleri uygulanır. Bunlardan bakmakla yükümlü olunan kişi durumunda olmayanlar (anne veya babasının bakmakla yükümlü olduğu kişi durumunda olmayanlar), hakkında ayrıca genel sağlık sigortası hükümleri de uygulanır, yani bunların genel sağlık sigortasından da yararlanırlar.

Ayrıca Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliğinin eski 131 inci, yeni 122 nci maddesi ikinci fıkrasında Türkiye İş Kurumu tarafından düzenlenen meslek edindirme, geliştirme ve değiştirme eğitimine katılan kursiyerlerle ilgili olarak sigortalı ve işyeri tescili, prim belgelerinin verilmesi ve primlerin ödenmesi ile iş kazası ve meslek hastalıklarının bildirimi gibi yükümlülüklere ilişkin usul ve esasların Sosyal Güvenlik Kurumu ile Türkiye İş Kurumu arasında yapılacak protokolle belirleneceği belirtilmiştir.

Türkiye İş Kurumu dışında, resmi kuruluşlar tarafından veya yetkili resmi makamların müsaadesiyle özel kuruluşlar tarafından, bir işi öğretmek, mesleği ilerletmek amacıyla halka açılan kurslarda tatbiki öğrenim ve uygulamalı çalışma yapan kursiyerler, 3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanunu kapsamına girmedikleri gibi, bunlar kursu veren kuruluş yararına bir hizmet de yapmadıklarından, yemek ve zaruri masrafları karşılansa bile hizmet akdi oluşmadığından sigortalı sayılmamaktadırlar. Dolayısıyla da bunların sigortalı olarak Sosyal Sigortalar Kurumuna bildirilmeleri gerekmemektedir.

7- İşçi Öğrenciler:

Resmî meslek ve sanat okulları ile yetkili resmî makamların izniyle kurulan meslek veya sanat okullarında ve yüksek okullarda fiilen normal eğitim süreleri içinde yapılan, tatbikî mahiyetteki yapım ve üretim işlerinde çalışan öğrenciler, 5510 sayılı Kanunun 6 ncı maddesi (f) bendine göre sigortalı sayılmadığından, bunların sigortalı olarak Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmeleri gerekmemektedir. Ancak bu durum sadece resmi meslek ve sanat okulları ile, resmi makamlarca izin verilen meslek veya sanat okullarındaki çalışmalar için geçerlidir.

Öte yandan, resmi veya özel eğitim kurumlarında öğrenimleri devam ederken, bu süre içerisinde herhangi bir işyerinde hizmet akdine istinaden çalışan öğrenciler için 5510 sayılı Kanunda herhangi bir istisna hükmü yer almadığından bunların sigortalı olarak hizmet akdine istinaden çalıştıkları işyeri işverenince Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilmeleri gerekmektedir. Ancak bunlarla ilgili olarak 4857 sayılı İş Kanununda yer alan ve aşağıda Çocuk İşçiler bölümünde belirtilen hükümlerin de göz ardı edilmemesi gerekir.

8- Prim Oranları ve Devlet Katkısı ve Prim Ödeme Yükümlüsü:

5510 sayılı Kanunun 81 inci maddesi f bendine göre; 3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanununda belirtilen aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler ile Türkiye İş Kurumu tarafından düzenlenen meslek edindirme, geliştirme ve değiştirme eğitimine katılan kursiyerler için prim oranı prime esas kazançlarının % 1’idir. Kursiyerlerin prime esas günlük kazançlarının hesaplanmasında prime esas günlük kazanç alt sınırı dikkate alınır. Aday çırak, çırak ve meslekî eğitim gören öğrencilerin prime esas kazancı ilgili kanunlarında belirtilen şekilde uygulanır. 3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanununun 25 inci maddesi uyarınca da; aday çırak, çırak ve işletmelerde meslek eğitimi gören öğrencilere sigorta primleri bunların yaşına uygun asgari ücretin % 50’si üzerinden Milli Eğitim Bakanlığı bütçesine konulan ödenekle karşılanır.

5510 sayılı Kanunun 87. maddesi e bendine göre de prim ödeme yükümlüsü; aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim görenler ile meslek liselerinde staja tâbi tutulan öğrenciler için Milli Eğitim Bakanlığı veya bu öğrencilerin eğitim gördükleri okullar, yüksek öğrenim sırasında staja tâbi tutulan öğrenciler için öğrenim gördükleri yüksek öğretim kurumudur.

9- SGK’ya Bildirim Yükümlülüğü:

Eski ve yeni Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliğinin 11 inci maddesi son fıkrası uyarınca, aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler ile meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında staja tabi tutulan öğrencilerin işe başlama ile ilgili bildirimleri, Millî Eğitim Bakanlığı veya bu öğrencilerin eğitim gördükleri okullar, yüksek öğrenim sırasında staja tabi tutulan öğrenciler için ise öğrenim gördükleri yüksek öğretim kurumlarınca yapılır.

Aynı yönetmeliğin 14 üncü maddesi 4/b bendi uyarınca da aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler, meslek liselerinde okuyanlar, yüksek öğrenimleri sırasında staja tabi tutulan öğrencilerin sigortalılığı eğitim veya öğretimlerinin/staj sürelerinin bittiği tarihten itibaren sona erer ve bu tarih, eğitim ve öğretim gördükleri kurumlarca Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirilir.

10- Çocuk İşçiler:

4857 sayılı İş Kanunun 71 inci maddesinde;

Onbeş yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılmasının yasak olduğu, ancak, ondört yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olan çocuklardan, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabileceği,

Çocuk ve genç işçilerin işe yerleştirilmelerinde ve çalıştırılabilecekleri işlerde güvenlik, sağlık, bedensel, zihinsel ve psikolojik gelişmelerinin, kişisel yatkınlık ve yeteneklerinin dikkate alınması gerektiği, Çocuğun gördüğü işin onun okula gitmesine, mesleki eğitiminin devamına engel olamayacağı, onun derslerini düzenli bir şekilde izlemesine zarar veremeyeceği,

Temel eğitimi tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların çalışma saatlerinin günde yedi ve haftada otuzbeş saatten fazla olamayacağı, Ancak onbeş yaşını tamamlamış çocuklar için bu sürenin günde sekiz ve haftada kırk saate kadar artırılabileceği,

Okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma sürelerinin, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde iki saat ve haftada on saat olabileceği, okulun kapalı olduğu dönemlerde çalışma sürelerinin yukarıda öngörülen süreleri aşamayacağı,

72 nci maddesinde;

Maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde onsekiz yaşını doldurmamış erkek ve her yaştaki kadınların çalıştırılmasının yasak olduğu,

73 üncü maddesinde;

Sanayiye ait işlerde onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılmasının yasak olduğu,

85 inci maddesinde;

Onaltı yaşını doldurmamış genç işçiler ve çocuklar ile çalıştığı işle ilgili mesleki eğitim almamış işçilerin ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılamayacağı,

belirtilmiştir.

Belirtilen koşullarda göz önüne alınarak, 18 yaşını doldurmamış çocuk işçilerin herhangi bir işyerinde hizmet akdine istinaden çalıştırılmaları halinde, bunlarla ilgili olarak da 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununda herhangi bir istisna hükmü yer almadığından bunların sigortalı olarak Sosyal Sigortalar Kurumuna bildirilmeleri gerekmektedir.

Ancak, her ne kadar çocuk işçilerin çalıştırılma yaşları ve çalıştırılacakları işlerin nitelikleri bakımından İş Kanunu ile yukarıda belirtilen yasak ve sınırlamalar getirilmişse de, bu yasak ve sınırlamalar göz ardı edilerek 18 yaşını doldurmamış birinin herhangi bir işyerinde hizmet akdine istinaden çalıştırılması halinde, bunun da sigortalı olarak Sosyal Sigortalar Kurumuna bildirilmesi gerekecektedir.

Öte yandan, 506 sayılı Kanunun 60 ıncı maddesinde, yaşlılık sigortası uygulamasında 18 yaşından önce Malüllük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortalarına tabi olanların sigortalılık süresinin, 18 yaşını doldurdukları tarihte başlamış kabul edeceği, ancak bu tarihten önceki süreler için ödenen malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primlerinin, prim ödeme gün sayılarının hesabına dahil edileceği belirtilmiştir.  (isvesosyalguvenlik.com)