1- GİRİŞ: Bilinmese ve farkında olunmasa da insanlığın var olduğu tarihten itibaren sosyal güvenlik aslında hep var olmuştur. Önce bireysel daha sonra topluluk düzenine ya da topluma geçtikten sonra sosyal güvenlik, yazılı olmasa da hep gelişme göstermiş ve kapsamı genişlemiştir.

Bunun nedeni,

– Sosyal güvenliğin, insanların hastalık, işsizlik, yaşlılık ve ölüm sebebiyle geçici veya sürekli olarak kazançtan mahrum kalması durumunda düşeceği fakirliğe karşı korunmasına yönelik bir hayat garantisi,

– Her insana, hayatın riskleri karşısında, muhtaçlığa düşmeden insanlık onuruna yaraşır bir yaşam düzeyi sağlamasından ötürü aslında yaşamla iç içe,

– Değişik sosyal risklerin yol açtığı gelir kayıplarına destek sunmak nedeniyle kaçınılmaz,

– Çalışan kişinin sigortalı olmak istememesi veya işveren tarafından bildiriminin yapılmaması halinde hem kısa vadede hem de uzun vadede kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin geleceğini riske atacağından, vazgeçilmez,

olmasıdır.

Kısacası; “Toplumun zor durumda olan bireylerine yardım edilmesini daha iyi durumda olan kişilerin vicdanına veya yardımına bırakmayarak, toplumsal dayanışmayı kurumsal hale getirmek ve vatandaşlara yardımları hak olarak sunmak” olan sosyal güvenlik, günümüze kadar bir çok evrelerden geçerek hem kişiler hem de sunduğu hizmetler açısından kapsamı daima genişlemiş ve bundan sonra da ekonomik, toplumsal ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak gelişmeye hep devam edecektir.

Bu yazımızda günümüze ve ileriye ışık tutması açısından dünyada ve toplumumuzda sosyal güvenliğin hangi aşamalardan geçtiğine bakacağız.

2- DEĞERLENDİRME

2.1- SOSYAL GÜVENLİK KAVRAMI

Bilindiği üzere, sosyal güvenlik, insanın doğumundan ölümüne hatta öldükten sonra da hayatta kalanları ilgilendiren önemli bir konudur.

Dolayısıyla insan, farkında olmasa da yaşamının her döneminde sosyal güvenlik ile iç içedir. Bir bebek doğduğunda her şeyden habersizdir ama bir çoğu için sosyal güvenliğin sağladığı imkanlarla doğumu gerçekleştirilmektedir. Yine, sosyal güvenlik sistemi sayesinde hastalığında iyileşmesi ve tedavisi sağlanmaktadır.

İlk çağlardan beri insanlar bilinçli olmasa da hep korunma ihtiyacı duymuştur. Aslında bu korunma ihtiyacı günümüz anlayışında sosyal güvenliğin ta kendisidir. Bu çağlarda, insanlar açık alanlardan doğal olaylardan (yağmur, sel, kar, fırtına) korunmak için mağara ve sığınaklara geçmiştir. Kışın tüketmek için yazın yiyecek biriktirmiştir. Yazın biriktirilen yiyecek, aslında bir sosyal güvenlik eylemidir ve günümüzde emeklilik için ödenen primle eşdeğerdir.

Ortaçağa gelindiğinde, korunma ve tedbir alma faaliyetleri daha da gelişmeye başlamıştır. Örneğin Osmanlıda el sanatları ile uğraşanlar için “lonca”lar kurulmuş ve bu işle uğraşanlar tam olmasa da mesleki yönden koruma altına alınmıştır.

Yine, Osmanlıdaki “tımar” sistemi aslında sosyal güvenliği de içermiştir. Osmanlı toprakları stratejik önemine göre bölgelere ayrılmış ve bu bölgelere, imparatorluk, resmi yetkililerini atayarak, bu bölgelerin (tüm tebaa) hem korunması hem vergi toplanması hem de imarı sağlanmıştır.

Ortaçağın sonlarına doğru sanayinin gelişmesi ve çalışan sınıfının (yoğun emek) oluşmasıyla çalışma şartları, çalışırken maruz kalınan riskler ve çalışma sonrası ihtiyaçlar gündeme gelmiş, tam olmasa da bugünkü anlamda sosyal güvenliğin temelleri atılmıştır.

Kısacası, insanın her döneminde ve insanlık tarihinin bütün aşamalarında korunma, olumsuzluklara karşı tedbir alma (bugünkü anlamda sosyal güvenlik) hep var olmuştur ve bundan sonra da var olmaya devam edecektir.

Sosyal Güvenlik Kavramı

İnsan her döneminde, geleceğini tehdit eden olaylardan korunma duygu ve çabası içinde olmuştur. İnsanoğlu, doğal afetler, hastalık ve yaşlılık gibi kaçınılmaz olaylarla hep iç içe olmuştur. İnsan bu tür olayların etkisinden hep kurtulma çabası içerisinde kendisini hissetmiştir. Bunların da ötesinde, ilkel toplumlarda özellikle doğa ile çetin bir yaşam mücadelesi hakim olmuştur.

Doğa ile mücadele, yoksulluk sorunu ve güvenlik arayışı, insanların yaşamlarına ve toplumlara damgasını her dönem vurmuş ve vurmaya devam edecektir. Bu endişe, insanlığın her döneminde, ekonomik ve teknolojik alandaki gelişmelerle sosyal alandaki gelişmelerin paralelliği ile ilişkili olmuştur.

Bu çerçevede; evrensel bir yapıya bürünen ve olmazsa olmaz niteliğinde olan sosyal güvenlik kavramı, insanların karşılaşacağı ve yaşamı için risk oluşturan olaylara karşı bir güvence arayışının ürünüdür. Risklerle karşılaşan insana, asgari bir güvence sağlamak, sosyal güvenliğin varoluş nedenidir.

Sosyal Güvenlik ve Sosyal Riskler

Hukuki açıdan bakıldığında, “sosyal güvenliğin”, “risk” veya daha doğrusu “sosyal risk” olarak karşımıza çıkan kimi olayların sonuçlarını ortadan kaldırma düşüncesi ile ilişkili olduğu söylenmektedir. Bu durumda, sosyal güvenlik politikalarının temelini, sosyal risklerin bireyler üzerindeki etkilerini giderme çabaları oluşturmaktadır. Bu yönüyle, sosyal güvenlik politikaları, esasen yerelde ulusal sosyal politikaların birer parçası konumundadır. Açık ifadeyle, sosyal güvenlik politikalarının anlamı, sosyal risk kavramından hareketle belirlenir.

Bu düşünce, tüm ulusal hukuklar için bir model oluşturan Uluslararası Çalışma Örgütünün ( ILO) 28 Haziran 1952 tarihli ve 102 sayılı sözleşmesiyle de kabul edilmiştir.

Dar Anlamda Sosyal Güvenlik

Hukuk normlarının belirli bir bölümünün “sosyal güvenlik sistemleri” biçiminde nitelendirildiği görülür. Bu durum, sosyal güvenliğin dar anlamını ihtiva etmektedir. Zira, dar anlamıyla, sosyal bir riskle karşılaşan her bireye ve onun ailesine sosyal koruma sağlamak, sosyal güvenliğin temel amacı haline gelmiştir. Bu noktada, sosyal güvenlik politikaları ile sosyal güvenlik sistemlerinin amaçları arasında bir kesişme söz konusudur.

Bireyin ekonomik güvencesini olumsuz etkileyen riskler, değişik şekillerde ortaya çıkarlar. Bu risklerin sınırlarını belirlemek, aynı zamanda sosyal güvenliğin kapsamını belirleme anlamına gelmektedir.

Geniş Anlamda Sosyal Güvenlik

– Sosyal Güvenlik ve Bireysel Güvence

Hukuk sistemleri, sosyal risklerin bireyler üzerindeki etkisini ortadan kaldırmaya çaba göstermekte ve sosyal riskle karşılaşan her kişiye ekonomik ve sosyal bir güvence sağlama amacı gütmektedir.

Sosyal güvenliğin bireysel ekonomik ve sosyal güvence sağlama boyutu ön plana çıkarıldığında, bu alanda bir kapsam genişlemesi kaçınılmazdır. Toplumlarında, genellikle insanlar, yaşamlarını sürdürmek için gereksinim duydukları her şeyi, mesleki faaliyetlerinden elde etmektedir.

Mesleki faaliyetlerin çeşitli nedenlerle kesintiye uğraması veya sonlanması kaçınılmaz bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. İşte bu halde, mesleki faaliyet sona erdiğinde kazanç yerine geçecek bir gelirin kişiye sağlanması zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Ayrıca kişinin yeniden mesleki faaliyetine ve giderek normal yaşamına kavuşması için gerekli tüm önlemlerin alınması geniş anlamda sosyal güvenliğin kapsamı içinde yer almıştır.

– Sosyal Güvenliğin Önleyici Fonksiyonu

Sosyal güvenlik, ilk başlarda, daha çok sosyal risklerin kişiler üzerindeki zararlı etkilerini ortadan kaldırma yönünde ön plana çıkmışken, daha sonraları kişilere ekonomik güvence sağlanmasının yanı sıra, sosyal sigorta yardımlarının yapılması temel hedef olarak belirlenmiştir. Zira, riskleri önlemenin, sonuçlarını gidermekten daha gerçekçi olacağı anlaşılmıştır. Ancak, bu iki alternatifin birbirini tamamlayıcı nitelikte olması gerekir.

– Sosyal Güvenlik ve Kişiliğin Geliştirilmesi

Sosyal güvenlik politikalarının, aslında kişilere ekonomik ve sosyal güvence sağlanmasının yanı sıra, esasen temel amaç kişileri mutlu etmektedir. Bu da sosyal güvenliğin insanların kişiliklerini geliştirmesi yönünü ortaya çıkarmaktadır. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinde yer alan “Herkes toplumun bir ferdi olarak sosyal güvenlik hakkına sahiptir; sosyal güvenlik, bireyin onuru, kişiliğinin geliştirilmesi için kaçınılmaz ekonomik, sosyal ve kültürel hakların tatmin edilmesi temeline dayanır” hükmü sosyal güvenlik kavramından esinlenmiştir.

– Sosyal Güvenlik Kavramının Evrensel Boyutları

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 10 Aralık 1948 tarihinde kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirisi “Her kişinin, toplumun üyesi olarak, sosyal güvenlik hakkına sahip olduğu” ilkesini koyduktan sonra, bu hakkın, insan onuru ve kişiliğinin özgün gelişimi için gerekli ekonomik, sosyal ve kültürel hakların, her ülkenin kaynakları göz önünde tutularak, ulusal çaba ve uluslararası işbirliği sayesinde, tatminini sağlamak için benimsendiği ayrıca vurgulanmıştır. Bu hüküm çok geniş kapsamlı olup, bildirinin; insanın sahip olduğu ekonomik, sosyal ve kültürel hakların neler olduğunu belirten maddeleri de dikkate alındığında, sosyal güvenlik kavramının en geniş boyutları içinde düşünüldüğü söylenebilir. Böylece, daha önceki bölümlerde belirtildiği üzere; sosyal güvenlik, kişiye yalnızca ekonomik güvence sağlamakla yetinmeyip, onun kişiliğini geliştirme işlevini de üstlenmiş bulunmaktadır.

– Sosyal Güvenliğin Yaygınlaştırılması

Sosyal güvenliğin kapsamı, hem kişiler, hem de sosyal riskler açısından genişleme eğilimi içindedir. Tüm insanlık dönemlerinde sosyal güvenlik daima genişleme eğilimi içinde olmuş ve eğilim süreci devam etmektedir.

Kapsam genişlemesinin boyutları aşağıda açıklanmıştır.

– Kişiler Açısından Kapsamın Genişletilmesi

Önceleri, sadece ücret geliri belirli bir düzeyin altında kalan işçiler sosyal güvenlikten yararlanmakta iken, özellikle sosyal sigorta tekniğine dayalı sosyal güvenlik, mesleki bir faaliyetin yürütümü şartıyla paralellik arz etmiş ve çalışanın karşılaştığı sosyal risk nedeniyle çalışamadığı dönemler için, ona kazancının yerine geçecek bir gelir sağlamayı hedeflemiştir.

Kişiler açısından genişlemede ikinci bir ilke ise sosyal güvenliğin toplumun tüm bireylerine yaygınlaştırılması ilkesidir.

– Sosyal Riskler Açısından Kapsamın Genişletilmesi

Sosyal güvenliğin yaygınlaştırılması eğiliminin başka bir yansıması sosyal riskler alanında görülmektedir. İlk başlardaki, çalışanın, çalışma gücünü etkileyen olaylara karşı korunma yöntemine dayalı sosyal güvenlik anlayışı, yerini, toplumun tüm bireylerini kapsayan bir anlayışa terk etmiştir.

“Doğumdan Ölüme Kadar” deyimi, sosyal güvenlik hakkının günümüzdeki boyutlarını öz bir biçimde ortaya koymaktadır.

2.2- SOSYAL GÜVENLİĞİN TARİHSEL GELİŞİMİ

Sosyal güvenlik, oldukça uzun bir tarihsel evrimin ürünüdür. Bu kavramın ekonomik dayanaklarını ve hukuksal mekanizmalarını kavrayabilmek için, sistemleri tarihsel boyutları içinde değerlendirmek gerekir.

Hatta, sosyal güvenliğin gelişim eğilimi ve sorunlarına ışık tutmada, tarihsel oluşumun küçümsenemeyecek bir katkısı vardır.

Sosyal güvenliğin oluşumunu hazırlayan şartlar ve ilk sistemler gelişmiş ülkelerde ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, öncelikle bu ülkelerdeki tarihsel gelişim üzerinde durulacaktır. Konuya bütünlük kazandırmak amacıyla da ikinci olarak, Türk sosyal güvenlik sisteminin gelişimi ele alınacaktır.

2.2.1- Gelişmiş Ülkeler

Esasen, ekonomik ve sosyal değişiklikler ve gelişmelerde, aynı zamanda sosyal güvenliğin de hazırlayıcı ve yönlendirici etkileri olmuştur. Gelişmiş ülkelerde ve özellikle Batı Avrupa’da sosyal güvenliğin gelişimi, iki döneme ayrılmıştır. Bunlardan ilki, “Klasik Dönem” (sosyal sigortaların ilk kez kabul edilmesiyle başlayan dönem), ikincisi de “Birinci Dünya Savaşı Sonrasındaki Dönem”.

Özellikle iki dünya savaşı arasında ve savaş sonrası dönemde sosyal güvenlik konusundaki çabalar yoğunlaşmış ve asıl olarak sosyal güvenliğin temelleri de anılan dönemde atılmıştır.

Sanayi devrimi, üretim ilişkileri içindeki konumları ile değerlendirilen bir işçi sınıfının doğmasına ve gelişmesine yol açmıştır. Bu dönemde, işçiler yaşamlarını sürdürmek için, emek gücünden başka bir şeye sahip değillerdi. Ekonomik şartlar, bir yandan işçilerin büyük kentlerde toplanması, öte yandan ağır çalışma koşulları içinde olmaları sonucunu doğurmuştur. Bu dönemde, esasen sosyal güvenlik açısından önümüze olumsuz bir tablo çıkmaktadır. Emek-yoğuna dayalı uzun çalışma süreleri nedeniyle, çok sayıda işçi, uğradığı iş kazaları sonucu yaşamlarını yitirmiştir. Ayrıca ekonomik güvensizlik, işçiler için endişe kaynağı olmuştur.

Belirtilen koşul ve düşüncelerin sonucunda, 19 uncu yüzyılın sonlarından itibaren gelişmiş ve Batı ülkelerinin çoğunda, bireylerin ekonomik güvencelerini gerçekleştirmeye yönelik sistemler geliştirilmeye başlanmıştır.

Sanayi devriminin işçi sınıfı için oluşturduğu bu sorunlar iyice ön plana çıkmış ve çareler aranmaya başlanmıştır. Bu dönemde gelişmiş ülkelerde ağırlıklı olarak sadece işçilerin özel olarak korunmasını ön planda tutan bir sosyal güvenlik anlayışı benimsenmiş ve dönemin özellikleri itibarıyla da etkili olmuştur.

Ancak, bu ülkelerde de zaman içerisinde diğer ekonomik ve sosyal gelişmelere bağlı olarak sosyal güvenliğin sadece işçi değil, toplumun tüm bireylerine yaygınlaştırılması çalışmaları başlatılmış ve sonuçta sosyal güvenlik de temel bir insan hakkı olarak kabul edilmiştir.

2.2.2- Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin Tarihsel Gelişimi

Ülkemizde, esasen ekonomik ve siyasal koşullar, çok farklı bir gelişim göstermiştir. Osmanlı İmparatorluğunun sanayileşme sürecine girememiş olması gerçek anlamda bir sosyal politikanın oluşumunu engellemiş ve sınırlı ve dağınık sosyal koruma önlemleri, gerçek bir sosyal güvenlik sistemine bir türlü dönüşememiştir.

Ülkemiz, batıya nazaran sanayileşme sürecine Cumhuriyet döneminde girmiştir. Zira, sosyal güvenliğin, hazırlayıcı şartları Ülkemizde çok yavaş bir gelişim seyri izlemiş, çağdaş anlamdaki sosyal sigortaların ilk temelleri ancak 1936 yılında çıkarılan İş Kanunu ile atılabilmiştir. Bu Kanunda yer alan ilkelerin yaşama geçirilmesi ise İkinci Dünya Savaşından sonra olanaklı hale gelmiş ve izleyen yıllar, sosyal güvenlik alanında yoğun çabalar sarf edilmiştir.

Ülkemizdeki sosyal güvenliğin gelişim seyrini, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi, Kurtuluş Savaşı Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi olarak üç bölüm şeklinde inceleyebiliriz.

2.2.2.1- Osmanlı İmparatorluğu Dönemi

Osmanlı İmparatorluğunda sanayileşme sürecine girilemediği için bir sosyal politika ve sosyal güvenlik sistemi de gerçekleşememiştir, fakat sosyal koruma gereksinimi her zaman hep varolmuştur. Sistemsel sosyal güvenliğin yerine, aile içi yardımlaşma, meslek örgütleri ve dinsel temele dayalı öteki hayır kurumları ve tımar sisteminin yaygınlığı, kişisel korumanın belli başlı araçları olmuştur.

Sistemsel sosyal güvenlik yerine, daha çok din ve imparatorluk felsefesi motifleri kişisel korumayı şekillendirmiş ve esasen gerileme dönemine kadar bu konuda fazlaca bir sorun da yaşanmamıştır. Ancak, gerileme döneminden sonra ve zorunlu olarak kısıtlı da olsa bazı Yasal düzenlemelere yer verilmiştir.

2.2.2.2- Büyük Millet Meclisi Hükümeti (Kurtuluş Savaşı) Dönemi

Cumhuriyetin ilanından önceki Büyük Millet Meclisi Hükümeti döneminde (1921-1923), daha Kurtuluş Savaşı devam ederken kalabalık bir işçi kitlesinin çok ağır çalışma koşulları içinde bulunduğu Zonguldak ve Ereğli Kömür bölgesinde uygulanmak üzere iki kanun çıkarılmıştır. Esasen, Ülkemizdeki sosyal güvenliğin temelini bu iki kanunla getirilen düzenlemeler oluşturmaktadır.

2.2.2.3- Cumhuriyet Dönemi

– İş Kanunundan Önceki Dönem

Cumhuriyetin ilanından 3008 sayılı İş Kanununun çıkarıldığı 1936 yılına kadar, sosyal güvenlikle ilgili kapsamlı bir düzenleme yapılmamıştır. Bu devrede çıkarılan kimi yasalar ancak dolaylı ve sınırlı olarak sosyal güvenlikle ilgili hükümler içermiştir. 3008 sayılı İş Kanunu ile ilk kez Türkiye’de sosyal sigortaların kuruluşu ve sosyal sigortalara ilişkin temel ilkeler öngörülmüştür. Ancak, Cumhuriyetin ilanından 1945 yılına gelinceye kadar bir sosyal güvenlik sistemi oluşturulamamıştır.

– 3008 Sayılı İş Kanunu Sonrası

1936 yılında çıkarılan 3008 sayılı İş Kanunu ile Ülkemizde ilk kez sosyal sigortaların kurulması öngörülmüş ve sosyal güvenliğin, bugün de hala geçerli olan bazı temel ilkeleri benimsenmiştir.

İş Kanunu, kurulacak sigorta kollarını, bunların öncelik sırasını, sosyal sigortalarda zorunluluk ilkesini, sosyal sigortaların kişiler açısından kapsamını, “sosyal yardımlar” başlığı altında düzenlemiştir. Kanun “sosyal yardım” deyimini kullanmakla birlikte, bununla sosyal sigortayı amaçladığı kuşkusuzdur. Kanunla, kendilerine karşı sosyal koruma sağlanacak riskler “iş kazaları ve meslek hastalıkları, analık, yaşlılık, işten çıkma, hastalık ve ölüm” olarak belirlenmiştir.

Sigortalı olma ve sigorta yardımlarından yararlanma, özel sigortaların aksine, kişinin iradesine terk edilmemiş ve zorunluluk esası benimsenmiştir. Sosyal güvenliğin bu evrensel ilkesi, söz konusu Kanunda “İşçiler işyerlerine alınmalarıyla beraber kendiliğinden sigortalı olmuş olurlar” ifadesiyle açıkça vurgulanmıştır.

Yapılan düzenlemelerle, sosyal risklere karşı güvencenin sağlanması görevi açıkça Devlete verilmiş ve bu görevin yerine getirilmesi için bir devlet kurumu olarak, “İşçi Sigortaları İdaresi”nin kurulması öngörülmüştür.

– 1945’den Sonraki Dönem

İkinci Dünya Savaşının sona ermesiyle birlikte, birçok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de yeni ve yoğun bir sosyal ve ekonomik atılım yaşanmıştır. Zira, savaş, diğer ülkeler gibi Ülkemizin de ekonomisini sarsmış, savaş süresince büyük kitlelerin yaşam düzeylerinde gerilemeler olmuştur.

Bu nedenle, yepyeni bir sosyal güvenlik sisteminin oluşturulması zorunlu hale gelmiştir. Ayrıca, Dünyadaki savaş sonrası sosyal politika, Ülkemize de yansımış; iş kazaları, meslek hastalıkları ve analık sigortaları kurulurken, Çalışma Bakanlığının kuruluş kanunu ve görevleri arasında sosyal güvenliğe de yer verilmiştir. Dolayısıyla, “sosyal güvenlik” kavramı mevzuatımıza ilk kez bu kanunla girmiştir.

Ancak, 10 yıllık gecikme ile 1945 yılında “İş Kazalarıyla Meslek Hastalıkları ve Analık Sigortası Kanunu” ve 1949 yılında “İhtiyarlık Sigortası”, 1950 yılında da “Hastalık ve Analık Sigortası Kanunu” çıkarılarak, bu kanunlar daha sonra 1965 yılında 506 sayılı “Sosyal Sigortalar Kanunu” adı altında birleştirilmiş ve 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu ile bu kanunların uygulanmasını sağlamak için Sosyal Sigortalar Kurumu kurulmuş ve bu Kuruma bir işyerinde ücretle çalışanların sosyal güvenliklerinin sağlanması görevi verilmiştir.

Benzer bir düzenlemeyle, 1949 yılında, birçok memur sandığı kaldırılarak “kamu kesiminde çalışan memurların sosyal güvenlik haklarının düzenlemesi” için 5434 sayılı “T.C. Emekli Sandığı Kanunu” çıkarılmış ve bu konudaki görev de Emekli Sandığına verilmiştir.

– 1961 Anayasası ve Sonrası

Özellikle 1945’ten sonra, süreci hızlı olmasa da yeterli ve kapsamlı bir sosyal güvenlik sistemi oluşturma yönünde belirli bir çabanın varlığı ortaya konulmuştur. Ancak, 1960 yılına gelindiğinde sosyal güvenlik sistemimizin birçok yönden eksiklikler ve aksaklıklar gösterdiği dikkat çekmiştir. Bu çerçevede, bağımlı çalışanların bir kısmı sosyal sigorta kapsamı dışında tutulurken, bağımsız çalışanlara sosyal güvenlik hakkı hiç tanınmamıştır.

1961 Anayasası ile sosyal haklara ve bu arada sosyal güvenlik hakkına anayasal bir nitelik kazandırılmıştır. 1961 Anayasasında, “Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Bu hakkı sağlamak için sosyal sigortalar ve sosyal yardım teşkilatı kurmak ve kurdurmak Devletin ödevlerindendir” hükümlerine yer verilmiştir. Bu hükmün gerekçesi “sosyal güvenlikle ilgili düzenlemelerin İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde olduğu gibi yeni anayasalarda da yer alması”dır.

Yeni Anayasa hükümleri de dikkate alınarak, sosyal güvenlik sisteminin geniş kesimlere yaygınlaştırılması kapsamında, 1972 yılında Bağ-Kur kurulmuş ve çıkarılan 1479 sayılı “Bağ-Kur Kanunu” ile kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlar da sosyal güvenlik hakkına kavuşturulmuştur.

1983 yılında ise 2925 ve 2926 sayılı kanunlarla tarım sektöründe hizmet akdiyle çalışanlarla bağımsız olarak çalışanlar sosyal güvenlik kapsamına alınmış ve nihayetinde 2000 yılında 4447 sayılı Kanun ile işsizlik sigortası uygulaması başlatılmıştır.

Diğer yandan, 1982 Anayasanın;

– 2 nci maddesinde “Devletin sosyal bir hukuk devleti” olduğu,

– 60 ıncı maddesinde; “Herkesin sosyal güvenlik hakkına sahip olduğu ve devletin bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alarak teşkilatını kuracağı”,

– 61 inci maddesinde; “Devlete hizmet eden vatandaşların korunacağı ve kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlanacağı, sakat, yaşlılar ile korunmaya muhtaç çocukların koruma altına alınması konusunda gerekli teşkilatları kuracağı”,

– 62 nci maddesinde ise “yabancı ülkelerde çalışan vatandaşların sosyal güvenliklerinin sağlanması için gerekli tedbirlerin alınması” hükümleri yer almaktadır.

2.3- GÜNÜMÜZDEKİ SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ

Ülkemizde, sosyal güvenlik sisteminin; “kapsamı gittikçe genişlemekte”, “sosyal sigortalar (Primli Sistem), sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler (Primsiz Sistem) olarak 3 yönteme dayanmakta”, “norm ve standart birliğinin sağlanmasına çalışılmakta” ve “finansmanı üçlü katkıya (işveren-işçi-Devlet)” dayanmaktadır.

Günümüzdeki sosyal güvenlik sistemini genel olarak 2006 yılı öncesi ve sonrası olarak ikiye ayırmakta yarar görülmektedir. Zira, 2006 yılından itibaren daha önce başlatılan sosyal güvenlik reformu çalışmaları yasal zemine indirgenmiştir.

2.3.1- 2006-2008 Dönemi Öncesi Sosyal Güvenlik Sistemi

Sosyal güvenlik sistemi; “Primli Sistem” ve “Primsiz Sistem” olarak ikiye ayrılmaktadır.

a) Primli sistem

Primli sistem, belli çalışma karşılığında veya belli şartlar altında çalışmadan (isteğe bağlı sigorta) çalışanın işvereni veya kendi adına çalışanın da kendisi tarafından ödenen primler karşılığında sağlanan yardımları kapsamaktadır.

Primli sistem “Kısa Vadeli Sigorta Kolları (iş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık)” ile “Uzun Vadeli Sigorta Kollarını (malullük, yaşlılık ve ölüm)” kapsamakta ve işlemler;

– Bir işyerinde ücretle çalışanlar (işçiler) için “Sosyal Sigortalar Kurumu”,

– Tarım da dahil kendi nam ve hesabına bağımsız çalışanlar (esnaf veya çiftçiler) için “Bağ-Kur”,

– Kamu görevlileri (memurlar) için de “T.C. Emekli Sandığı”,

gibi üç ana Kurumun yanında, “OYAK” ve 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun geçici 20 nci maddesinde sayılan sandıklar tarafından yürütülmekteydi.

506 sayılı Kanunun geçici 20 nci maddesi kapsamında belirtilen banka ve diğer sandıkların bir kısmı Sosyal Sigortalar Kurumuna devredilmiş ve hali hazırda bu madde kapsamında 17 sandık bulunmakta olup, bu sandıkların devir işlemleri süreci devam etmektedir.

18/9/1999 tarihinde yürürlüğe giren 4447 sayılı Kanunla Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı İŞ-KUR tarafından yürütülen işsizlik sigortası getirilmiş, ayrıca, emeklilik şartları ve hesaplamaları konularında günün şartlarına uygun olarak yeni düzenlemeler yapılmıştır.

b) Primsiz sistem

Primsiz sistem; çalışmaya dayalı ve prim ödenmesine bağlı olmaksızın Devlet adına özellik arz eden görevlerde bulunan ve başarı sağlayan veya durumu itibarıyla güçsüz, sakat ya da muhtaç durumda olanlara Devletçe sağlanan yardımları ifade etmektedir.

ba) Sosyal yardımlar

Bu çerçevede;

– 65 yaşını doldurmuş, kendisine kanunen bakmakla mükellef kimsesi bulunmayan, sosyal güvenlik kuruluşlarının herhangi birisinden her ne ad altında olursa olsun bir gelir veya aylık hakkından yararlanmayan, nafaka bağlanmamış veya bağlanması mümkün olmayan, mahkeme kararıyla veya doğrudan doğruya kanunla bağlanmış herhangi bir devamlı gelire sahip bulunmayan ve muhtaçlığını kanıtlayan Türk Vatandaşlarına hayatta bulundukları sürece aylık bağlanması,

– Geliri olmayan vatandaşların sağlık yardımlarının Devlet tarafından karşılanması,

– Vatansızlar ve sığınmacılara Devlet tarafından sağlık yardımı yapılması,

– İstiklal madalyası verilmiş bulunanlara şeref aylığı bağlanması,

– Vatani hizmetlerde bulunmuş olanlara aylık bağlanması,

– Bakıma muhtaç çocukların korunma, bakım ve rehabilitasyon hizmetlerinden ücretsiz olarak yararlandırılması,

– Harp malûllüğü aylığı alanlar ile terörle mücadele eden kişilere aylık bağlanması,

– Köy Kanununa göre görevlendirilen kişilere aylık bağlanması,

– Ülkemizi Dünya ve Avrupa şampiyonalarında temsil edip dereceye giren sporculara aylık bağlanması,

yardımları yapılmaktadır.

bb) Sosyal hizmetler:

“Korumaya, bakıma ve yardıma muhtaç, aile, çocuk, sakat, yaşlı ve diğer kimselere verilen hizmetleri” kapsamakta ve bu hizmetler Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu tarafından sağlanmaktadır.

2.3.2- 2006-2008 Dönemi Sonrası Sosyal Güvenlik Sistemi

Ülkemizde;

– Nüfus yapısındaki değişim,

– Mevcut sistemin yoksulluğa karşı koruma sağlayamaması,

– Sosyal güvenlik kurumlarının finansman açığının ekonomi üzerindeki olumsuz etkileri,

– Bütün nüfusun koruma altına alınmaması,

– Sosyal güvenlik kurumlarının finansman ve yapısal sorunları,

sosyal güvenlik alanında reform yapılmasını gündeme getirmiştir.

Sosyal güvenlik sistemi ile ilgili reform, dört aşamalı olarak planlanmıştır.

– Bunlardan ilki, sosyal güvenlik kurumlarının tek çatı altında birleştirilmesi,

– İkincisi, sosyal sigorta hak ve yükümlülüklerinde norm ve standart birliğinin sağlanması,

– Üçüncüsü, bütün nüfusu kapsayacak genel sağlık sigortasının kurulması,

– Dördüncüsü de, primsiz ödemeler sisteminin sosyal sigorta sisteminden ayıklanması ve tek elden yürütülmesidir.

Bu çerçevede; 2006-2008 dönemimde gerçekleştirilen sosyal güvenlik reformuyla;

– Mevcut sosyal güvenlik kuruluşları (SSK, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı) 2006 yılında çıkarılan 5502 sayılı Kanunla “Sosyal Güvenlik Kurumu” çatısı altında birleştirilmiştir. İl’lerde ise bu kuruluşların il/bölge müdürlükleri “Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü” adı altında bir araya toplanmış ve hizmetlerin vatandaşın ayağına götürülmesi amacıyla her ilde “Sosyal Güvenlik Merkezleri” kurulmuş, reform çerçevesinde öngörülen yapılanma çalışmaları büyük ölçüde tamamlanmıştır. Artık, bir il’de sosyal güvenlikle ilgili tüm işlemler, kişi hangi statüde çalışırsa çalışsın (işçi, esnaf, çiftçi veya memur) sosyal güvenlik il müdürlükleri veya sosyal güvenlik merkezlerinde yürütülmektedir.

– Sosyal güvenlik mevzuatında norm ve standart birliğinin sağlanması konusunda da 2006 yılında 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu çıkarılmasına karşın, bazı maddelerinin Anayasa Mahkemesince iptal edilmesi üzerine, iptal gerekçeleri de dikkate alınarak yeniden düzenleme yapılmış ve anılan Kanun 2008 yılında uygulamaya konulmuştur. Böylelikle, artık önceki sosyal güvenlik kanunları ve mevzuatı yerine tüm çalışanlara (işçi, esnaf, çiftçi veya memur) tek bir kanun ve mevzuat uygulanarak, norm ve standart birliği sağlanmaya çalışılmıştır.

– Genel sağlık sigortası alanında ise 2008 yılında yürürlüğe giren 5510 sayılı Kanunun yürürlük tarihi itibarıyla mevcut kamu görevlileri dışında çalışanlar ile emekliler hemen kapsama alınmış, diğer bazı statüde olanların ise kademeli olarak ve nihayetinde 1/1/2012 tarihi itibarıyla tüm Ülke nüfusunun zorunlu olarak genel sağlık sigortası kapsamına alınması öngörülmüştür. Bu uygulama ile de, Ülke’de yaşayan ister vatandaş, ister yabancı (belli şartlarda) ister çalışan-çalışmayan ister emekli herkes genel sağlık sigortası kapsamına alınarak eşit sağlık hizmeti verilmeye başlanmıştır.

– Primsiz ödemeler konusunda ise çalışmaları devam ettirilmektedir.

Sosyal güvenlik reformu ile genel anlamda aşağıda belirtilen hususlar amaçlanmıştır:

– İşverenlere bağlı olarak çalışanlar, bağımsız çalışanlar ve kamu görevlisi olarak çalışanlar için hak ve yükümlülükler açısından norm ve standart birliği getirilmesi,

– Tüm çalışanlar için nimet-külfet dengesinin kurulmasının sağlanması,

– Ülkemiz nüfusunun hızla yaşlanması göz önünde bulundurularak emeklilik şartlarının yeniden düzenlenmesi, ancak mevcut hakların korunması,

– Zorunlu ve isteğe bağlı sigortalılığın ülke gerçeklerine uygun şekilde yeniden tanımlanması,

– Ülke nüfusunun tamamının genel sağlık sigortası kapsamına alınması,

– Sistemin basitleştirilerek bürokrasinin azaltılması.

Ülkemizde sosyal güvenlik reformu ile birlikte sosyal güvenlik sisteminin kapsamı üç ana koldan oluşturulmuştur. Bunlar; “Kısa Vadeli Sigorta Kolları”, “Uzun Vadeli Sigorta Kolları” ve “Genel Sağlık Sigortası”dır.

3-SONUÇ

Yazımızda belirtilen açıklamalardan da anlaşılacağı üzere gerek dünyada ve gerekse de ülkemizde sosyal güvenlik daima değişim ve gelişme içerisinde olmuştur.

Aslında işin özünde bu değişim ve gelişmenin hiçbir zaman sonlanmayacak olması yer almaktadır. Zira, her türlü diğer değişim ve gelişim insanı etkileyeceğinden, bu da sosyal güvenliğin de aynı doğrultuda değişim ve gelişimini zorunlu kılacaktır.

Ancak, burada dikkat edilmesi gereken en önemli husus, değişim ve gelişim, yani yeni imkanlar sunma ve kapsamı genişletme gayreti içerisinde olunurken, sosyal güvenlik sisteminin aktüeryal açıdan sürdürülebilir olmasına azami özenin gösterilmesi gerekmektedir.(isvesosyalguvenlik.com)

Recep LEVENT*
——————————————-
* Başmüfettiş, Sosyal Güvenlik Kurumu