İş Hukukuna Göre İşçi – İşverenin Birbirine Karşı Borçları

Anayasa, İş Kanunu, Borçlar Kanunu ile yönetmelik – tebliğ gibi ilgili mevzuat hükümleri ve Yargıtay kararları çerçevesinde oluşan İş Hukukuna göre işçi ve işverenin birbirine karşı bazı borçları vardır.

Karşılıklı bu borçların, iş ilişkisinin başladığı andan sona erdiği ana kadar yerine getirilmesi zorunludur. Çünkü işçinin işverene karşı borçları aynı zamanda işverenin haklarını, işverenin işçiye karşı borçları ise aynı zamanda işçinin haklarını oluşturur. Dinimiz açısından işçi ve işverenin karşılıklı hak ve borçları İslam’a Göre İşçi ve İşverenin Hak ve Yükümlülükleri başlıklı yazıda, işçi ve işverenin iş sağlığı ve güvenliği konusundaki hak ve borçları Çalışanların İş Güvenliğiyle İlgili Yükümlülükleri Nelerdir ?, İşverenin İş Güvenliği Konusundaki Yükümlülükleri Nelerdir ? başlıklı yazlarda, sosyal güvenlik (SGK) mevzuatına göre işçi ve işverenin hak ve borçları Sosyal Güvenlik Sistemimizde İşçinin Yükümlülükleri, Sosyal Güvenlik Mevzuatımızda İşverenin Yükümlülükleri başlıklı yazılarda, Borçlar Kanununda yer alan işçi ve işverenin hak ve borçları ise Yeni Borçlar Kanununda İşçi ve İşveren Yükümlülükleri başlıklı yazılarda açıklanmıştır.

İş Hukukuna göre işçi ve işverenin birbirlerine karşı olan borç ve yükümlülükleri ise aşağıda kısaca belirtilmiştir. Bunlardan bazıları daha sonra ayrıntılı olarak ayrı ayrı ele alınacaktır. Aşağıda yer alan açıklamalarda, Adalet Bakanlığı Arabuluculuk Daire Başkanlığı tarafından yayımlanmış olan İş Hukukunda Arabuluculuk Uzmanlık Eğitimi Kaynak Kitabı’ndan yararlanılmıştır.

İŞÇİ ve İŞVERENİN BİRBİRİNE KARŞI ORTAK BORCU

İşçi ve işverenin birbirine karşı yerine getirmek zorunda olduğu ortak borçları ahde vefa borcu olup, bu konudaki açıklama İşçi ve İşveren Ahde Vefa İlkesine Uymak Zorunda ! başlıklı yazıda yer almaktadır.

İŞÇİNİN İŞVERENE KARŞI BORÇ VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ

İş Görme Borcu

İş görme borcu, işçinin işverene karşı en temel borcu ve hizmet akdinin en önemli unsurlarından biridir. Bu borç gereği, işçinin kendi işini kendisinin yapması, işini özenle ve çalışma şartlarına uyarak yapması gerekir. Çalışma şartlarının işçi ile işveren arasında yapılan iş sözleşmesinde açıkça belirtilmesi gerekir. Eğer yazılı iş sözleşmesi yapılmamışsa bu durumda işverenin işçiye çalışma şartlarını gösterir bir yazı vermesi gerekir. (Bkz. İşveren İşçiye Çalışma Şartlarını Gösteren Yazılı Belge Vermek Zorunda) İşveren ve işçi açısından çalışma şartları kapsamına nelerin girdiği ise Çalışma Şartlarındaki Hangi Değişiklikler İşçiye Fesih Hakkı Verir ? başlıklı yazıda açıklanmıştır.

İşverenin Talimatına Uyma Borcu

İşçinin iş sözleşmesinden doğan borçlarından biri de işverenin talimatlarına uyma borcudur. İşverenin talimatına uyma yani bağımlılık hizmet akdinin diğer önemli unsurlarından biridir. Borçlar Kanununa göre, işveren işin görülmesi ve işçilerin işyerindeki davranışlarıyla ilgili genel düzenlemeler yapabilir ve onlara özel talimat verebilir. İşçiler bunlara dürüstlük kurallarının gerektirdiği ölçüde uymak zorundadırlar.

Sadakat Borcu

Sadakat yani bağlılık borcu da İş Kanununda düzenlenmemiş olup Borçlar Kanununda düzenlenmiştir. Borçlar Kanunu uyarınca işçi, işverenin haklı çıkarlarının korunması konusunda sadakatle davranmak zorundadır. Sadakat borcu, işçinin, işverenin ve işletmenin haklı çıkarlarını koruma ve onlara zarar verebilecek her türlü davranıştan kaçınma, gerektiğinde işyerine / işverene ait sırları saklama yükümlülüğüdür.

Teslim ve Hesap Verme Borcu

İşçinin teslim ve hesap verme borcu da Borçlar Kanununda düzenlenmiştir. Borçlar Kanunu uyarınca işçi; üstlendiği işin görülmesi sırasında üçüncü kişiden işveren için aldıklarını ve özellikle paraları derhal işverene teslim etmek ve bunlar hakkında hesap vermekle, işin yapılmasından dolayı elde ettiklerini de derhal işverene teslim etmekle yükümlüdür.

Rekabet Etmeme Borcu

İşçinin işverenle rekabet etmeme borcu, sadece çalıştığı süre için değil işten ayrıldıktan sonra da geçerli bir borçtur. İşçinin çalıştığı süre içerisinde işverenle rekabet etmemesi, sadakat borcu kapsamında değerlendirilebilir. İş sözleşmesi sona erdikten sonra ortaya çıkacak rekabet etmeme borcu ise işçi – işveren arasındaki sözleşmeye bağlı olarak ortaya çıkabilecek bir borçtur, dolayısıyla bu borç işten çıkan veya çıkarılan her işçi için geçerli değildir. (Bkz. İşten Ayrılan İşçi İçin Rekabet Yasağı Ne Demektir ?)

İŞVERENİN İŞÇİYE KARŞI BORÇ VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ

Ücret Ödeme Borcu

Hizmet akdinin işçi için en önemli unsurlarından olan iş görme ve işverenin talimatına uyma borcuna karşılık, işverenin işçiye ücret ödeme borcu da aynı şekilde hizmet akdinin en önemli unsurlarındandır. Bu borç kapsamında işveren iş sözleşmesine, işçi ile arasında yaptığı anlaşmaya uygun olarak işçinin ücretini eksiksiz ve zamanında ödemek zorundadır. İş Kanununda genel anlamda ücret, “bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutar” olarak tanımlanmıştır. Ücret kapsamına; prim, ikramiye, komisyon, kardan pay verilmesi gibi farklı adlar altında yapılan ödemeler de girmektedir.

İşçiyi Gözetme (Koruma) Borcu

İşverenin işçiyi gözetme yani koruma borcu geniş kapsamlı bir borç olup, bu borç kapsamına; işçinin sağlığını koruma (iş sağlığı ve güvenliği kurallarına uyarak bu borç yerine getirilir), işçinin kişiliğini koruma (mobbing uygulamama), işçinin kişisel verilerini koruma gibi görev ve yükümlülükler girmektedir.

Eşit Davranma Borcu

İş hayatında eşit davranma yani çalışanları arasında ayrımcılık yapmama işverenin en önemli borçlarından biridir. İşverenin bu borcu, İş Kanununun “Eşit davranma ilkesi” başlıklı 5 inci maddesinde düzenlenmiştir. İşverenin bu borcu işe eleman alırken başlar, çalışma süresince devam eder, hatta işçinin doğrudan kendi kusurlarından kaynaklanan fesihler hariç işten eleman çıkarırken bile işverenin uyması gereken bir ilke, yerine getirmesi gereken bir borçtur. İşverenin bu konudaki bazı yükümlülüklerine; İşveren Kısa Çalışma ve Ücretsiz İzin Konusunda da Ayrımcılık Yapamaz, Artık İşverenin Eleman Alırken de Uyması Gereken Kurallar Var, İşverenin Eşit İşe Eşit Ücret Ödeme Yükümlülüğünün Kapsamı başlıklı yazılarda yer verilmiştir. Hatta eşitlik konusuyla ilgili olarak 2016 yılında Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu kurulmuştur. (Bkz. Çalışanların da Haklarını Arayabilecekleri Yeni Bir Kurum Kuruldu)

Buluş veya Tasarım Yapan İşçiye Bedel Ödeme Borcu

Bu borç daha çok, mevcut ürünlerin geliştirilmesi ve yeni buluşlar yapılması için araştırma – geliştirme bölümleri kurulan işyerlerinde çalıştırılan işçilere karşı işverenin yerine getirmesi gereken bir borçtur. Bu konuda 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu hükümleri geçerlidir. Bu Kanunda işçi buluşları hizmet buluşu ve serbest buluş olarak ikiye ayrılmıştır. Hizmet buluşu; işçinin, bir işletmede yükümlü olduğu faaliyeti gereği gerçekleştirdiği ya da büyük ölçüde işletmenin deneyim ve çalışmalarına dayanarak, iş ilişkisi sırasında yaptığı buluştur. Hizmet buluşu dışında kalan buluşlar ise serbest buluş sayılmaktadır. İşveren hizmet buluşu üzerinde tam hak talep ederse, çalışan makul bir bedelin kendisine ödenmesini işverenden isteyebilir. İşveren, hizmet buluşu üzerinde kısmi hak talep ederse yani işveren eğer buluşu kullanırsa bu durumda işçinin makul bir bedelin kendisine ödenmesini isteme hakkı doğar.

İşverenin Diğer Borçları

İşverenin diğer borçları da yine kanunlarda belirtilen, işçiye verilmesi gereken izin ve tatiller, sigortasız çalıştırmama, işçiyi gerçek ücreti üzerinden SGK’ya bildirme, işçi işten ayrıldığında eğer hak etmişse tazminatlarını ödeme, çalışma belgesi verme, doğru işten çıkış kodunu SGK’ya bildirme olarak sayılabilir. (Bkz. İşverenler İşçinin İşten Çıkış Kodunu Seçerken İyi Düşünün !) 

Taraflar Borç ve Yükümlülüklerini Yerine Getirmezse Ne Olur ?

İşçi yukarıda belirtilen borç ve yükümlülüklerini yerine getirmezse işverenin tazminatsız olarak işçiyi işten çıkarma, hatta bazı durumlarda işçiden tazminat isteme hakkı doğar, işveren yukarıda belirtilen borç ve yükümlülüklerini yerine getirmezse işçinin haklı fesih ve işverenden tazminat isteme hakkı doğar. (isvesosyalguvenlik.com)