4857 sayılı İş Kanununun “Deneme süreli iş sözleşmesi” başlıklı 15 inci maddesinde; Taraflarca iş sözleşmesine bir deneme kaydı konulduğunda, bunun süresi en çok iki ay olabilir. Ancak deneme süresi toplu iş sözleşmeleriyle dört aya kadar uzatılabilir.

Deneme süresi içinde taraflar iş sözleşmesini bildirim süresine gerek olmaksızın ve tazminatsız feshedebilir. İşçinin çalıştığı günler için ücret ve diğer hakları saklıdır.

hükümleri yer almaktadır.

Bu hükme istinaden işverenler ilk defa işe aldıkları işçileri deneme süresine tabi tutabilmektedir. Bu düzenleme aslında işçi ve işverenin işini kolaylaştırmak için yapılmış bir düzenlemedir. Çünkü deneme süresi içerisinde işçi; işvereni, işyerindeki çalışma koşullarını, yapacağı işi tanıma ve işe devam edip etmeme konusunda karar verme imkanına sahip olduğu gibi, işveren de aynı şekilde deneme süresi içerisinde işçiyi yakından tanıyıp kesin olarak işe alıp almama konusunda karar verme imkanına sahip olmaktadır. Deneme süresi içerisinde, veya sonunda da işçi istediği an işten ayrılabileceği gibi, işveren de istediği an işçinin işine son verebilmekte, taraflar iş sözleşmesini sona erdirdiği için karşı tarafa tazminat ödemek zorunda kalmamaktadır.

Ancak burada sıkıntı genelde sigorta konusunda çıkmakta, işveren deneme süresinde sigorta yaptırmak zorunda olmadığını iddia ederek veya deneme süresi bittikten sonra sigorta yapacağı yönünde işçiyi ikna ederek, bu süre içerisinde işçinin sigortasını yapmayabilmektedir. Bu geçiştirme veya ihmal, prim ödeme yükünden kurtulabilmek için yapılabildiği gibi, bazen de kısa bir süre için işçinin giriş ve çıkışını yapmak (sigortalı işe giriş ve işten ayrılış bildirgeleri vermek) zorunda kalmamak için yapılabilmektedir.

Oysa deneme süresi, yukarıda belirtildiği üzere işçi ve işverene sadece ihbar süresine uyma zorunda olmadan ve tazminat ödemek zorunda kalmadan iş sözleşmesini feshetme imkanı vermektedir. Sosyal güvenlik mevzuatı açısından ise deneme süresi hiçbir anlam ifade etmemekte, işverenin sosyal güvenlik mevzuatında yer alan yükümlüklerinde bir değişiklik yapmamaktadır.

Çünkü, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun;

– “Sigortalılığın başlangıcı” başlıklı 7 nci maddesinde; Sigorta hak ve yükümlülüklerinin 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılanlar için (hizmet akdine istinaden çalışanlar için) çalışmaya, meslekî eğitime veya staja başladıkları tarihten itibaren başlayacağı,

–  “Sigortalı bildirimi ve tescili” başlıklı 8 inci maddesinde de; işverenin, 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılan kişileri, (bazı istisnalar hariç) 7 nci maddenin birinci fıkrasının (a) bendinde (yukarıda) belirtilen sigortalılık başlangıç tarihinden önce, sigortalı işe giriş bildirgesi ile Kuruma bildirmekle yükümlü olduğu,

belirtilmektedir.

Sigortalı işe giriş bildirgesinin, işçi işe başlamadan en geç bir gün önce verilmesinin istisnaları ise şunlardır;

– Yabancı ülkelere sefer yapan ulaştırma araçlarına sefer esnasında alınarak çalıştırılanlar ile Kuruma ilk defa işyeri bildirgesi verilecek işyerlerinde; ilk defa sigortalı çalıştırmaya başlanılan tarihten itibaren bir ay içinde çalışmaya başlayan sigortalılar için, çalışmaya başladıkları tarihten itibaren en geç söz konusu bir aylık sürenin dolduğu tarihe kadar,

– İnşaat, balıkçılık ve tarım işyerlerinde işe başlatılacak sigortalılar için, en geç çalışmaya başlatıldığı gün,

– Kamu idarelerince istihdam edilen 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanununa göre işsizlik sigortasına tabi olmayan sözleşmeli personel ile kamu idarelerince yurt dışı görevde çalışmak üzere işe alınanların, çalışmaya başladıkları tarihten itibaren bir ay içinde,

Kuruma verilen sigortalı işe giriş bildirgeleri süresinde verilmiş sayılır.

Ancak bu istisnalar da işçinin sigortasının başlatılma tarihi ile ilgili olmayıp, sigortalı işe giriş bildirgesinin veriliş tarihiyle ilgilidir. Dolayısıyla bu istisna kapsamına giren işçilerin de sigortalarının işe giriş tarihi itibariyle başlatılması zorunludur.

Yukarıda yer alan mevzuat hükümleri ve açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, deneme süresi içerisindeki işçinin sosyal güvenlik mevzuatı yönünden diğer işçilerden hiçbir farkı olmayıp, deneme süresi içerisinde sigortasız olarak çalıştırıldığı tespit edilen işçi için 5110 sayılı Kanunda yer alan yaptırım ve cezalar aynen uygulanır. (Sigortalı işe giriş bildirgesini ve aylık prim ve hizmet belgesini verememe nedeniyle idari para cezası uygulanması, o aya ait primin gecikme zammı ve cezasıyla birlikte alınması, beş puanlık prim indirim hakkından bir yıl yararlandırılmama, işçinin bu süre içerisinde iş kazası geçirmesi halinde 23 üncü maddenin aynen uygulanması gibi.)

Öte yandan, 5510 sayılı Kanunun 8 inci maddesinin ikinci fıkrasında; sigortalıların, çalışmaya başladıkları tarihten itibaren en geç bir ay içinde, sigortalı olarak çalışmaya başladıklarını Kuruma bildirmeleri hem yükümlülük hem de bir hak olarak düzenlendiğinden, işçiler bu haklarını da kullanabilirler.