Çalışma hayatı ve çalışanlarla ilgili yasal düzenlemeler, işyerleri ve çalışanların yaptığı işlere bağlı olarak 4857 sayılı İş Kanunu, 5953 sayılı Basın İş Kanunu, 854 sayılı Deniz İş Kanunu ile yapılmış, bu kanunların kapsamına girmeyen çalışanlar ve çalışma hayatıyla ilgili diğer genel düzenlemelere de 6098 sayılı Türk Borçlar Kanununda yer verilmiştir.

Ancak çalışanların iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili olarak gerek 5953 sayılı Basın İş Kanunu, gerekse 854 sayılı Deniz İş Kanunu’nda herhangi bir düzenlemeye yer verilmediği gibi, 1 Temmuz 2012 tarihinde yürürlüğe giren 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunundan önce yürürlükte olan 818 sayılı eski Borçlar Kanununda da çalışanların iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili herhangi bir hüküm yer almıyordu.

6098 sayılı yeni Türk Borçlar Kanunu’nun ise işverene işçiyi gözetme borcu yükleyen “İşçinin kişiliğinin korunması” başlıklı 417 nci maddesinde sadece  “İşveren, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak; işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdür.” hükmüne yer verilmiş, bunun dışında çalışanların iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili herhangi bir düzenleme yer almamıştır.

Dolayısıyla çalışanların iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili düzenlemeler sadece 4857 sayılı İş Kanununda yer almıştı ve bu düzenlemeler diğer kanunlara tabi çalışanları da kapsamıyordu ve bu konuda çok önemli bir yasal boşluk ve mevzuat eksikliği vardı. Esas itibariyle 30 Aralık 2012 tarihinde yürürlüğe giren 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu bu nedenle istisnalar hariç tüm çalışanları kapsamaktadır, yani sadece İş Kanununa tabi olarak çalışanları değil.

Nitekim 6331 sayılı Kanunun “Kapsam ve istisnalar” başlıklı 2 inci maddesinde “Bu Kanun; kamu ve özel sektöre ait bütün işlere ve işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine, çırak ve stajyerler de dâhil olmak üzere tüm çalışanlarına faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır.” hükmüne yer verilmiş, aynı maddenin devamında ise sadece aşağıda belirtilen faaliyetler ve kişiler hakkında bu Kanun hükümlerinin uygulanmayacağı belirtilmiştir.

▪ Fabrika, bakım merkezi, dikimevi ve benzeri işyerlerindekiler hariç Türk Silahlı Kuvvetleri, genel kolluk kuvvetleri ve Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığının faaliyetleri.

▪ Afet ve acil durum birimlerinin müdahale faaliyetleri.

▪ Ev hizmetleri.

▪ Çalışan istihdam etmeksizin kendi nam ve hesabına mal ve hizmet üretimi yapanlar.

▪ Hükümlü ve tutuklulara yönelik infaz hizmetleri sırasında, iyileştirme kapsamında yapılan işyurdu, eğitim, güvenlik ve meslek edindirme faaliyetleri.

Dolayısıyla 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu hükümleri, yukarıda belirtilen istisnai işyerleri ve çalışanlar dışında hangi kanuna tabi olursa olsun fark etmez, tüm çalışanları, hatta 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa tabi çalışanları bile kapsamaktadır. (Bkz. İşverenin İş Güvenliği Konusundaki Yükümlülükleri Nelerdir ?, Çalışanların İş Güvenliğiyle İlgili Yükümlülükleri Nelerdir ?)

6331 sayılı Kanunun madde gerekçelerinde de bu konuyla ilgili olarak aynen aşağıdaki açıklamalara yer verilmiştir;

Kanunun Kapsamıyla İlgili Gerekçe

İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin hükümler 4857 sayılı İş Kanunu kapsamı ile sınırlı olup, çalışanların tümünü kapsamamaktadır. Onaylanan uluslararası sözleşmeler ve Avrupa Birliği iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına uyum süreci ülkemizdeki farklı statülere sahip çalışanların da mesleki sağlık ve güvenliklerinin korunması için daha kapsayıcı düzenlemelerin yürürlüğe konulması ihtiyacını ortaya koymaktadır.

Tasarı Avrupa Birliğinin 1989 yılında kabul ettiği ve sınırlı istisnası dışında bütün çalışanları kapsayan (işçi, memur, kamu görevlisi, gemi adamı, gazeteci, hakim, savcı gibi farklı statülere sahip kişileri “çalışan” olarak tanımlayan) 89/391/EEC sayılı Çerçeve Direktifi ile ulusal ihtiyaçlar esas alınarak hazırlanmıştır.

Söz konusu düzenlemelerde (Direktif ve Uluslararası sözleşmelerin hükümleri) hem kamu ve hem de özel sektör olmak üzere bütün faaliyet alanlarına (sanayi, tarım, ticaret, idari işler, hizmet, eğitim, kültür, eğlence vb.) uygulanması vurgulanmaktadır. AB Direktifi, yalnızca, silahlı kuvvetler veya mahalli kolluk kuvvetleri (polis ve jandarma vb.) gibi belirli özel kamu hizmetlerinde veya direktifin hükümleri ile kaçınılmaz bir şekilde çatışan koruma ve önleme faaliyetleri alanlarında uygulanmamaktadır.

Diğer yandan bu maddede sayılan istisnalar dışında kalan ve “çalışan” olarak nitelendirilenlerle birlikte, bir mesleği öğrenmek için eğitim gören çıraklar ve stajyer olarak tanımlananlar ile tarımda ve orman işlerinde çalışanların tamamı da kapsama dahil edilmiştir.

Kanunun uygulama alanındaki çalışanlar; geçici veya daimi, kısmi veya tam zamanlı çalışan gibi bir ayrıma tabi tutulmamıştır.

Kanunun İstisnalarıyla İlgili Gerekçe

Avrupa Birliği direktifleri ve ILO Sözleşmeleri tüm sektörler ve tüm çalışanları kapsamasına rağmen ülkelere bazı istisnalar getirme hakkını tanımaktadır. Bu nedenle Kanunun istisnası olarak; uygulama dışında kalacak faaliyet alanları ile kendi adına bağımsız çalışanlar bu maddede düzenlenmiştir.

Türk Silahlı Kuvvetleri ve genel kolluk kuvvetleri ile Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığının esas amacı olan kendine özgü faaliyetleri yanında normal hayat ve faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan ve acil müdahaleyi gerektiren durumlar ile toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran doğal, teknolojik veya insan kaynaklı olaylara sivillerin korunması ve/veya kurtarılması amacıyla müdahalelerde esas görevi bulunan çalışanların bu faaliyetleri de Kanunun istisnaları arasında yer almaktadır. Örneğin; maden kazalarında işyerinde özel olarak kurulan tahlisiye ekiplerinin kazalara müdahaleleri bu Kanunun istisnalarından sayılmayacaktır. (isvesosyalguvenlik.com)