Mevzuatta fiili hizmet süresi zammı olarak geçse de çalışanlar arasında yıpranma payı, yıpranma süresi gibi adlarla bilinen süreler; bazı yıpratıcı ve tehlikeli işlerde, işyerlerinde çalışanların sigortalı hizmetlerine ilave olarak eklenen sürelerdir.

Çalışanlara yıpranma süresi (fiili hizmet süresi zammı) verilmesiyle ilgili düzenleme, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 40’ıncı maddesinde yapılmıştır. Söz konusu madde uyarınca hangi işlerde, hangi işyerlerinde çalışanlara yıpranma süresi verileceği İtibari Hizmet Süreleri – Yıpranma Payları – Fiili Hizmet Süresi Zammı Tablosunda ve Yıpranma Payı (Fili Hizmet Süresi Zammı) Kimlere Verilir ? başlıklı yazıda belirtilmiştir. Bu sürelerin emekliliğe nasıl bir katkı sağladığı ise Yıpranma Payı Emekliliğe Nasıl Etki Eder ?, Yıpranma Süreleri 20 – 25 Yıllık Sigortalılık Süresine Etki Eder mi ?, Yıpranma Süreleri Sigorta Başlangıcını Geri Çeker mi ? başlıklı yazılarda açıklanmıştır.

Yıpranma Süreleri Çalışanlara Nasıl Kazandırılır ?

Bilindiği üzere çalışanlarla ilgili sigortalı hizmetler, işyerleri tarafından SGK’ya her ay verilen prim belgeleri (Aylık Prim ve Hizmet Belgesi, Muhtasar ve Prim Hizmet Beyannamesi) ile kazandırılmaktadır. Yıpranma süreleri (fiili hizmet süresi zammı) de aynı şekilde çalışanlar adına SGK’ya ayrı prim belgesi verilerek kazandırılmaktadır. Bu kapsamda SGK’ya verilen prim belgeleri ve kodları aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Hizmet dökümünde yıpranma sürelerinin bulunduğu satırlarda belge türü olarak 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37 rakamlarından biri görünür. (Bkz. Aylık Prim ve Hizmet Belgesi – Muhtasar ve Prim Hizmet Beyannamesi Belge Türleri)

Yıpranma Süreleri Nasıl Hesaplanır ?

Yıpranma süreleri çalışanların prim ödeme gün sayılarına, yıpranma kapsamına giren işyerlerinde ve işlerde geçen çalışma sürelerinin her 360 günü için kanunda belirtilen gün sayıları (yapılan işe ve çalışılan işyerlerine göre 60 gün, 90 gün veya 180 gün), fiilî hizmet süresi zammı olarak eklenir. 360 günden eksik sürelere ait fiilî hizmet süresi zammı, 360 gün için eklenen fiilî hizmet süresi ile orantılı olarak belirlenir.

Çalışmanın fiili hizmet süresi zammı kapsamında değerlendirilebilmesi için, Türk Silâhlı Kuvvetlerinde, Emniyet ve polis mesleğinde, Milli İstihbarat Teşkilâtında çalışanlar hariç, sigortalının kapsamdaki işyerleri ile birlikte belirtilen işlerde fiilen çalışması ve söz konusu işlerin risklerine maruz kalması şarttır.

Belirtilen nedenlerle, işçi yıpranma kapsamına giren işyerinde her ay 30 gün çalışsa dahi, 3.11.2017 tarihinden itibaren her ay için yıpranma kapsamına giren azami gün sayısı 26 gün olarak hizmet dökümünde görünmektedir. İşçi haftada en az bir gün hafta tatili (haftalık izin) kullanmış olacağından, dolayısıyla ayda en az dört gün işyerinde fiili olarak çalışmamış olacağından, en fazla 26 gün yıpranmaya maruz kalacak şekilde çalıştığı kabul edilmektedir. Bu durumda kişinin hizmet dökümünde örneğin; 01 belge türü ile 4 gün, 32 nolu belge türüyle 26 gün hizmeti görünecek, toplamda o aya ait çalışma gün sayısı 30 gün olacaktır. Yıpranma kapsamında ayrı prim belgeleriyle SGK’ya bildirilen gün sayısı toplanarak her 360 güne karşılık kaç gün yıpranma süresi verilecekse (60 gün, 90 gün veya 180 gün) o kadar yıpranma süresi sigortalı hizmet süresine eklenecek, 360 günden artan kısım için de kısmi hesaplama yapılacaktır. Yıpranma kapsamında çalışması olanlara verilen toplam yıpranma süresi hizmet dökümünün üst kısmında solda görünmektedir.

Yıpranma süresi verilmesinde sadece yıpranma kapsamına giren işte, işyerinde fiilen çalışılmış olan günlerin dikkate alınacağı; izinli, raporlu sürelerin dikkate alınmayacağı Yargıtay 10. Hukuk Dairesi’nin 20.5.2021 tarihli bir kararında aynen aşağıdaki şekilde belirtilmiştir;

“İşyerindeki ölçümlerin çalışılan ilin radyasyon düzeyinin üzerinde olduğu ayrıca bazı çalışanlarda dozimetre cihazının bulunması gereken yerde olmaması sebebiyle maruz kalınan radyasyonun miktarının dozimetri ölçüm değerlerinin üzerinde olabileceği yönündeki saptamalar birlikte değerlendirildiğinde davacının yaptığı işin 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesinin 11. sırasında yer alan radyoaktif ve radyoiyonizan maddelerle yapılan işler kapsamına girdiği, 5510 sayılı Kanun’un 40. maddesinden yararlanması gerektiği anlaşılmakta olup mahkemece davanın kabulü yönündeki saptaması isabetli ise de fiili hizmet süresinin tespiti hatalı olup bozma nedenidir.

Mahkemece, fiili hizmet süresi zammından yararlandırılacakları dönem içinde kalan; yıllık ücretli izin, sıhhi izin, hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günleri ile eğitim, kurs sürelerin vs fiilen çalışılmayan sürelerin tespit edilerek bu süreler yönünden fiili hizmet zammından yararlanamayacağı gözetilerek karar verilmelidir.” (T.C. YARGITAY 10. HUKUK DAİRESİ – Esas No. 2019/5670, Karar No. 2021/6651, Tarihi: 20.5.2021)

Örnek Hesaplamalar

Yıpranma sürelerinin (fiili hizmet süresi zammının) hesaplanma şekliyle ilgili olarak 2013/11 sayılı SGK Genelgesinde aşağıdaki açıklamalara ve örnek hesaplamalara yer verilmiştir.

Sigortalıların 360 günden eksik sürelerine ait fiili hizmet süresi zammı, 360 gün için eklenen fiili hizmet süresi zammı ile orantılı olarak belirlenecektir.

Örnek

– Alüminyum fabrikası işyerinde Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında 330 gün çalışması bulunan sigortalının;

– Alüminyum fabrikası FHZ Süresi = 330 x 60 / 360

Toplam FHZ Süresi = 55 gün

Sigortalıların hizmetlerinin değerlendirilmesi sırasında fiili hizmet süresi zammının küsuratlı çıkması halinde bir defaya mahsus olmak üzere küsuratlı günler tama iblağ edilecektir.

Örnek

– Cam fabrikası işlerinde 3695 gün çalışması bulunan sigortalının;

Toplam FHZ Süresi = 3695 x 60/360

= (615,84) 616 gün

Sigortalının değişik tarihlerde farklı fiili hizmet süresi zammına tabi işyerlerinde çalışması halinde, prim ödeme gün sayısına ilave edilecek süre her çalışma için ayrı ayrı belirlenecektir.

Örnek 1

– Cam fabrikası işyerinde 1500 gün, demir çelik fabrikasında 1400 gün, maden ocağında 1300 gün çalışması bulunan sigortalının;

– Cam fabrikasında FHZ Süresi = 1500 x 60 / 360 = 250 gün

– Demir çelik fabrikası FHZ Süresi = 1400 x 90 / 360 = 350 gün

– Maden ocaklarında FHZ Süresi = 1300 x 180 / 360 = 650 gün

Toplam FHZ Süresi : 250 + 350 + 650 = 1250 gün

Örnek 2

– Alüminyum fabrikası işyerinde Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında 1775 gün, demir çelik fabrikasında ise 835 gün olmak üzere toplam 2610 gün çalışması bulunan sigortalının;

– Alüminyum fabrikası FHZ Süresi = 1775 x 60 / 360 = 295,84 gün

– Demir çelik fabrikası FHZ Süresi = 835 x 90 / 360 = 208,75 gün

Toplam FHZ Süresi = 295,84 + 208,75 = 505 gün

Aynı anda birden fazla işyerinde çalışan sigortalıya en yükseğine göre fiili hizmet süresi zammı verilecektir. Birden fazla işyerinde kısmi süreli ya da tam süreli olarak çalışanlara en yükseğinden başlamak üzere bir ayda fiili hizmet süresi zammı verilecek, bu süre 30 günü geçmeyecek şekilde belirlenecektir.

Örnek 1

– 2012 yılı Haziran ayında asit üretimi fabrikasından 8 gün normal, 22 gün fiili hizmet süresi zammı, kok fabrikası işyerinden ise 15 gün normal 15 gün ise fiili hizmet süresi zammı kapsamında çalışma bildirilen sigortalının, 2012 yılı Haziran ayına ait fiili hizmet süresi zammı aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır.

Bu sigortalının fiili hizmet süresi zammı hesabında asit üretimi fabrikasından bildirilen 22 günlük çalışmanın tamamı, kok fabrikası işyerinden bildirilen 15 günlük çalışmanın da 30 günü tamamlayacak şekilde 8 günlük kısmı dikkate alınacaktır.

– Asit üretimi fabrikası FHZ süresi = 22 x 90 / 360 = 5,5

– Kok fabrikası FHZ süresi = 8 x 60 / 360 = 1,4

2012 yılı Haziran ayına ait fiili hizmet süresi zammı toplamı (5,5 + 1,4 = 6,9) 7 gün olarak dikkate alınacaktır.

Örnek 2

– 2010 yılı Mayıs ayında her iki işyerinde de 30 gün çalıştığı halde, cıva üretimi sanayi işyerinde 12 gün, çimento fabrikaları işyerinden de 24 gün fiili hizmet süresi zammı kapsamında çalışma bildirilmiş olan sigortalının, 2010 yılı Mayıs ayına ait fiili hizmet süresi zammı aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır.

Bu sigortalının fiili hizmet süresi zammı hesabında cıva üretimi işleri sanayi işyerinden bildirilen 12 günlük çalışmanın tamamı, çimento fabrikası işyerinden bildirilen 24 günlük çalışmanın da 30 günü tamamlayacak şekilde 18 günlük kısmı dikkate alınacaktır.

– Cıva üretimi işleri sanayi FHZ süresi = 12 x 90 / 360 = 3

– Çimento fabrikası işyeri FHZ süresi = 18 x 60 / 360 = 3

2010 yılı Mayıs ayına ait fiili hizmet süresi zammı toplamı 3+3 = 6 gün olarak dikkate alınacaktır.

Örnek 3

– 2013 yılı Nisan ayında asit üretimi fabrikasından 1/4/2013-17/4/2013 süresindeki çalışmasından dolayı 9 gün normal, 8 gün fiili hizmet süresi zammı, kok fabrikası işyerinden ise 18/4/2013-30/04/2013 süresindeki çalışmasından dolayı 7 gün normal 6 gün ise fiili hizmet süresi zammı kapsamında çalışma bildirilen sigortalının, 2013 yılı Haziran ayına ait fiili hizmet süresi zammı aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır.

– Asit üretimi fabrikası FHZ süresi = 8 x 90 / 360 = 2

– Kok fabrikası FHZ süresi = 6 x 60 / 360 = 1

2012 yılı Haziran ayına ait fiili hizmet süresi zammı (2+1) = 3 gün olarak dikkate alınacaktır.

Örnek 4

– 2013 yılı Eylül ayında iki ayrı gazete işyerinde de 30 gün çalıştığı halde, birinci işyeri tarafından 16 gün, diğer işyerince ise 20 gün fiili hizmet süresi zammı kapsamında çalışma bildirilmiş olan sigortalının, 2013 yılı Eylül ayına ait fiili hizmet süresi zammı aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır.

Bu sigortalının fiili hizmet süresi zammı hesabında ikinci işyerinden bildirilen 20 günlük çalışmanın tamamı, birinci işyerinden bildirilen 24 günlük çalışmanın da 30 günü tamamlayacak şekilde 10 günlük kısmı dikkate alınacaktır.

– İkinci gazete işinden FHZ süresi = 20 x 90 / 360 = 5

– Birinci gazete işinden FHZ süresi = 10 x 90 / 360 = 2,5

2013 yılı Eylül ayına ait fiili hizmet süresi zammı = 7,5 gün olarak dikkate alınacaktır.

2008 yılı Ekim ayı başından önce 5434 sayılı Kanunun mülga 32 nci maddesi kapsamındaki fiili hizmet süresi zammı, 2008 yılı Ekim ayı başından sonra Kanunun 40 ıncı maddesinde yer alan tablonun (10) numaralı sırasında yer alan sigortalılar hariç, (13) ve (14) numaralı sıralarında yer alan sigortalılar için sekiz, diğer sigortalılar için beş yılı geçmemek üzere fiili hizmetlerine eklenecektir. Ancak, bu sürenin beş veya sekiz yılı geçmesi halinde önceki süreler dikkate alınacak, sonraki süreler ise dikkate alınmayacaktır.

Örnek 1

– Sigortalının 5434 sayılı Kanunun mülga 32 nci maddesine göre fiili hizmet süresi zammı 2 yıl, Kanunun 40 ıncı maddesine göre fiili hizmet süresi zammı 2 yıl ise fiili hizmet süresi zammından yararlanacağı azami süre 4 yıl olacaktır.

Örnek 2

– Radyoiyonizan maddelerle çalışan sigortalının 5434 sayılı Kanunun mülga 32 nci maddesine göre fiili hizmet süresi zammı 7 yıl, Kanunun 40 ıncı maddesine göre fiili hizmet süresi zammı 1 yıl ise, fiili hizmet süresi zammından yararlanacağı azami süre 7 yıl olacaktır.

Fiili hizmet süresi zammına tabi işyeri ve işlerde geçen sürelerin gerek 3600 gün gerekse 1800 gün olup olmadığının tespitinde, fiili hizmet süresi zammı kapsamındaki işyeri ve işlerde geçen tüm çalışma süreleri dikkate alınacaktır. Sigortalıların fiili hizmet süresi zammından yararlandırılması gereken sürelerinin günün altında olması halinde 2008 yılı Ekim ayı başına kadar olan sürede geçen itibari hizmet süresi için sigortalılık süresine eklenecek ve eklenen süre 5 yılı geçmemek üzere emeklilik yaş haddinden indirilecektir. Bunların 2008 yılı Ekim ayı başından sonra geçen süreleri için sadece gün sayılarına ilave edilip yaş haddinden indirim yapılmayacaktır.

2008 yılı Ekim ayı başından önce ve sonra geçen hizmetlerin en az 3600 gün olması halinde 2008 yılı Ekim ayı başından önceki itibari hizmet süreleri sigortalılık süresine eklenecek ve eklenen süre 5 yılı geçmemek üzere emeklilik yaş haddinden indirilecektir. 2008 yılı Ekim ayı başından sonra geçen süreler için hesaplanan fiili hizmet süresi zammı ise toplam prim ödeme gün sayına ilave edilecek, ilave edilen sürenin yarısı da 3 yılı geçmemek üzere emeklilik yaş hadlerinden indirilecektir.

Örnek 1

– Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine tabi olarak özel sektöre ait gazete işyerinde Basın Kartı Yönetmeliğine göre basın kartı sahibi olmak suretiyle 1/1/1999-1/1/2005 tarihleri arasında 6 yıl (2160 gün) 506 sayılı Kanunun mülga ek 5 inci maddesi, 1/2/2013-1/6/2015 tarihleri arasında ise 2 yıl 4 ay (840 gün) Kanunun 40 ıncı maddesi kapsamında çalışan sigortalının 3600 günü bulunmadığı halde 1/1/1999-1/1/2005 süresindeki çalışmalarından dolayı 2160 / 4 = 540 gün1 yıl 6 ay itibari hizmet süresi sigortalılık süresine eklenip emeklilik yaş haddinden de indirilecek, ancak, 1/2/2013-1/6/2015 tarihleri arasında geçen çalışmalarına ait 840 / 4 = 210 günlük fiili hizmet süresi zammı prim ödeme gün sayısına ilave edilecek ve emeklilik yaş haddinden herhangi bir indirim yapılmayacaktır.

Örnek 2

– Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine tabi olarak özel sektöre ait gazete işyerinde Basın Kartı Yönetmeliğine göre basın kartı sahibi olmak suretiyle 1/1/1999-1/1/2007 tarihleri arasında 8 yıl (2880 gün) 506 sayılı Kanunun mülga ek 5 inci maddesi, 1/2/2013-1/6/2015 tarihleri arasında ise 2 yıl 4 ay (840 gün) Kanunun 40 ıncı maddesi kapsamında çalışan sigortalının 3600 günü bulunduğundan 1/1/1999-1/1/2007 süresindeki çalışmalarından dolayı 2880 / 4 = 720 gün (2 yıl) itibari hizmet süresi sigortalılık süresine eklenip emeklilik yaş haddinden de indirilecek, 1/2/2013-1/6/2015 tarihleri arasında geçen çalışmalarına ait 840 / 4 = 210 günlük fiili hizmet süresi zammı da prim ödeme gün sayısına ilave edilecek ve ilave edilen 210 günün yarısı 105 gün emeklilik yaş haddinden indirilecektir.

Malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları uygulamasında, hesaplanan fiili hizmet süresi zammı;

Kurşun ve arsenik işleri, cam fabrika ve atölyeleri, cıva üretimi işleri sanayi, çimento fabrikaları, kok fabrikalarıyla termik santraller, alüminyum fabrikaları, demir ve çelik fabrikaları, döküm fabrikaları, asit üretimi yapan fabrika ve atölyeler, radyoaktif ve radyoiyonizan maddelerle yapılan işler, su altında veya su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işler, ve itfaiye veya yangın söndürme işleri /işyerlerinde, Basın Kartı Yönetmeliğine göre basın kartı sahibi olmak suretiyle basın ve gazetecilik mesleği ile Türkiye Radyo Televizyon Kurumu haber hizmetlerinde fiilen çalışan sigortalılar ile yasama organı üyeleri veya dışardan atanan bakanlar (Ek, 24/4/2019 tarihli ve 2019/9 sayılı Genelge) ile cumhurbaşkanı yardımcıları, ceza infaz kurumlarında çalışanlar ve insan sağlığına ilişkin işlerde görev yapanlar için beş yılı,

Türk Silahlı Kuvvetlerinde, (Ek, 24/4/2019 tarihli ve 2019/9 sayılı Genelge) Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığında ve emniyet ve polis mesleğinde, Milli İstihbarat Teşkilatında çalışan sigortalılar için ise sekiz yılı,

geçmemek üzere prim ödeme gün sayısına eklenecektir.

Yer altı işlerinin maden ocakları (elementer cıva bulunduğu saptanan cıva maden ocakları hariç), kanalizasyon ve tünel yapımı gibi yer altında yapılan işlerde en az 1800 gün çalışan sigortalıların, prim ödeme gün sayısına ilave edilecek gün sayısında süre sınırı bulunmamaktadır.

Örnek

– Asit üretimi fabrika işyerinde 9000 gün fiili hizmet süresi zammı kapsamında çalışan sigortalının prim ödeme gün sayısına eklenecek hizmeti aşağıdaki şekilde hesaplanır.

Fiili hizmet süresi zammı: 9000 x 90 / 360= 2250 gün

Bu sigortalının prim ödeme gün sayına 5 yıl (1800 gün) ilave edilecek, 450 günlük fazla kısmı hizmetlerine ilave edilmeyecektir. (isvesosyalguvenlik.com)